Πρόγραμμα ΕΕ: Εκτίμηση γνώσεων και αναγκών για τα φαρμακευτικά προϊόντα στα περιβαλλοντικά ύδατα (KNAPPE)

Οι ενώσεις φαρμακευτικών προϊόντων είναι είτε σχεδιασμένες για να είναι πολύ ενεργές και να αλληλεπιδρούν με τους υποδοχείς στον άνθρωπο και τα ζώα είτε τοξικές έναντι των οργανισμών που απειλούν την υγεία, όπως βακτηρίδια, μύκητες και παράσιτα. Πολλά κατώτερα ζώα έχουν συστήματα υποδοχέων παρόμοια με τον άνθρωπο και τα ζώα και επιπλέον πολλές από τις ομάδες οργανισμών που επηρεάζουν την υγεία ανθρώπων και ζώων και στα οποία στοχεύουν τα φαρμακευτικά προϊόντα διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο στη λειτουργία των οικοσυστημάτων. Είναι συνεπώς πιθανό τα φαρμακευτικά προϊόντα να προκαλούν ανεπαίσθητες επιπτώσεις στους υδρόβιους και χερσαίους οργανισμούς. Για τα ανθρώπινα φάρμακα ιδίως, οι εκλύσεις προς το περιβάλλον ενδέχεται να είναι σχεδόν συνεχείς, με αποτέλεσμα οι οργανισμοί να εκτίθενται για μεγάλο χρονικό διάστημα. Εξαιτίας αυτού, τα τελευταία χρόνια σημειώθηκε εντυπωσιακή αύξηση της έρευνας που διενεργείται για τις τυχόν επιπτώσεις και τους κινδύνους των φαρμακευτικών προϊόντων στο φυσικό περιβάλλον. Είναι πλέον σκόπιμο να επανεξεταστεί το εν λόγω σώμα πληροφοριών προκειμένου να διερευνηθούν οι συνέπειες των δημοσιευμένων στοιχείων και από την άποψη των περιβαλλοντικών κινδύνων.

Η επανεξέταση των στοιχείων κατέδειξε ότι υπάρχει πλέον μεγάλο σώμα δεδομένων που έχει προκύψει την τελευταία δεκαετία σχετικά με τις επιπτώσεις των φαρμάκων σε υδρόβιους οργανισμούς. Χρησιμοποιώντας τα δεδομένα αυτά, κατά κανόνα, τα φαρμακευτικά προϊόντα παρουσιάζουν χαμηλή οξεία τοξικότητα στα ψάρια, τις δαφνίδες και τα άλγη και, ενώ η πλειονότητα των φαρμακευτικών προϊόντων παρουσιάζει επίσης χαμηλή τοξικότητα σε τυποποιημένες χρόνιες μελέτες, ένας αριθμός φαρμακευτικών προϊόντων εμφανίζεται ιδιαίτερα τοξικός σε τυποποιημένες χρόνιες δοκιμές. Η σύγκριση τυποποιημένων οξέων και χρόνιων τελικών σημείων ελέγχου με τα διαθέσιμα δεδομένα παρακολούθησης καταδεικνύουν ότι, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, τα φαρμακευτικά προϊόντα δεν θέτουν μη αποδεκτό κίνδυνο για το περιβάλλον.

Αξιολογηθήκαν επίσης οι επιπτώσεις ενός αριθμού φαρμακευτικών προϊόντων με τη χρήση μη παραδοσιακών δοκιμών και τελικών σημείων οικοτοξικότητας. Τα τελικά σημεία επιπτώσεων για την πλειονότητα των καινοτόμων αυτών δοκιμών είναι κατά πολλές τάξεις μεγέθους χαμηλότερα από τα παραδοσιακά τελικά σημεία και οι υφιστάμενοι παράγοντες αβεβαιότητας δεν αντικατοπτρίζουν τις εν λόγω διαφορές. Επιπλέον, τα περισσότερα από τα καινοτόμα τελικά σημεία μπορούν να συνδεθούν με σημαντικές οικολογικές λειτουργίες ώστε να μπορούν να θεωρηθούν ως οικολογικά σημαντικά. Ωστόσο, ακόμη και όταν περιλαμβάνονται καινοτόμα δεδομένα στον χαρακτηρισμό του κινδύνου, τα περισσότερα φαρμακευτικά προϊόντα φαίνεται να θέτουν χαμηλό κίνδυνο για την υγεία των οικοσυστημάτων. Ωστόσο, υπάρχουν ορισμένες εξαιρέσεις που ενδέχεται να χρειαστούν περαιτέρω αξιολόγηση ή έλεγχο στο μέλλον.

Φαρμακευτικά προϊόντα πρέπει να εκλύονται στο περιβάλλον εδώ και δεκαετίες, μόνο τα τελευταία χρόνια ωστόσο καταβάλλονται προσπάθειες για την ποσοτικοποίηση των επιπέδων των ενώσεων αυτών στο περιβάλλον. Χρησιμοποιώντας νέες αναλυτικές τεχνικές όπως η LC-MS-MS, ανιχνεύονται σε διεθνές επίπεδο χαμηλά επίπεδα μιας σειράς φαρμακευτικών προϊόντων, μεταξύ αυτών ορμονών, στεροειδών, αντιβιοτικών και παρασιτοκτόνων στο έδαφος, τα επιφανειακά και τα υπόγεια ύδατα. Παρά το γεγονός ότι οι συγκεντρώσεις που αναφέρονται είναι γενικά χαμηλές (δηλαδή κατώτερες του μg/l στα επιφανειακά ύδατα), οι ουσίες έχουν παρατηρηθεί σε μια ευρεία ποικιλία υδρολογικών και κλιματικών περιβαλλόντων και περιβαλλόντων που αφορούν στη χρήση της γης, πολλές δε από τις ουσίες έχουν εντοπιστεί καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους.

Συμπεράσματα

1. Υπάρχει μεγάλο σώμα δεδομένων που έχει προκύψει την τελευταία δεκαετία σχετικά με τις επιπτώσεις των φαρμάκων σε υδρόβιους οργανισμούς.
2. Κατά κανόνα, τα φαρμακευτικά προϊόντα παρουσιάζουν χαμηλή οξεία τοξικότητα στα ψάρια, τις δαφνίδες και τα άλγη.
3. Ενώ η πλειονότητα των φαρμακευτικών προϊόντων παρουσιάζει επίσης χαμηλή τοξικότητα σε τυποποιημένες χρόνιες μελέτες, ένας αριθμός φαρμακευτικών προϊόντων εμφανίζεται ιδιαίτερα τοξικός.
4. Η σύγκριση τυποποιημένων οξέων και χρόνιων τελικών σημείων ελέγχου με τα διαθέσιμα δεδομένα παρακολούθησης καταδεικνύουν ότι, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, τα φαρμακευτικά προϊόντα δεν θέτουν μη αποδεκτό κίνδυνο για το περιβάλλον.
5. Αξιολογηθήκαν οι επιπτώσεις ενός αριθμού φαρμακευτικών προϊόντων με τη χρήση μη παραδοσιακών δοκιμών και τελικών σημείων οικοτοξικότητας.
6. Τα τελικά σημεία επιπτώσεων για την πλειονότητα των καινοτόμων δοκιμών είναι κατά πολλές τάξεις μεγέθους χαμηλότερα από τα παραδοσιακά τελικά σημεία και οι υφιστάμενοι παράγοντες αβεβαιότητας δεν αντικατοπτρίζουν τις εν λόγω διαφορές.
7. Τα περισσότερα από τα καινοτόμα τελικά σημεία μπορούν να συνδεθούν με σημαντικές οικολογικές λειτουργίες ώστε να μπορούν να θεωρηθούν ως οικολογικά σημαντικά.
8. Ακόμη και όταν περιλαμβάνονται καινοτόμα δεδομένα στον χαρακτηρισμό του κινδύνου, τα περισσότερα φαρμακευτικά προϊόντα φαίνεται να θέτουν χαμηλό κίνδυνο για την υγεία των οικοσυστημάτων. Ωστόσο, υπάρχουν ορισμένες εξαιρέσεις που ενδέχεται να χρειαστούν περαιτέρω αξιολόγηση ή έλεγχο στο μέλλον.

Συστάσεις

1. Για πολλά φαρμακευτικά προϊόντα εξακολουθούμε να διαθέτουμε περιορισμένα στοιχεία για την οικοτοξικότητά τους. Κάποια από τα στοιχεία αυτά πρέπει να έχουν προκύψει από φαρμακευτικές εταιρείες. Εάν τα στοιχεία αυτά ήταν πιο ελεύθερα διαθέσιμα, θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν παράλληλα με τα διαθέσιμα δεδομένα παρακολούθησης προκειμένου να εξακριβωθεί κατά πόσον οι συγκεντρώσεις φαρμακευτικών προϊόντων προκαλούν οικολογική ανησυχία ή όχι.
2. Απαιτείται περαιτέρω εργασία για την κατανόηση της σημασίας των καινοτόμων τελικών σημείων (συμπεριλαμβανομένων των αποτελεσμάτων από μελέτες που χρησιμοποιούν πρωτεϊνωματική και μεταβολισμική) όσον αφορά στην οικολογική τους σημασία. Οι μελέτες αυτές θα συμβάλουν στο να καθοριστεί εάν οι συνήθεις χρόνιες δοκιμές είναι κατάλληλες ή όχι.
3. Απαιτείται εργασία για την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο οι κίνδυνοι των φαρμακευτικών προϊόντων ενδέχεται να αλλάξουν στο μέλλον, ως αποτέλεσμα των κλιματικών αλλαγών και των πανδημιών.
4. Θα άξιζε τον κόπο περισσότερη σύνθεση δημοσιευμένων και αδημοσίευτων δεδομένων. Οι μελέτες οικοτοξικότητας θα πρέπει να αναφέρουν τις συνθήκες περιβάλλοντος (μετρούμενες συγκεντρώσεις έκθεσης, το pH, πώς προέκυψαν τα NOEC και EC50, να περιλαμβάνουν όλες τις πληροφορίες και όχι μόνο συνοπτικά στατιστικά στοιχεία, όρια εμπιστοσύνης κ.λ.π.) προκειμένου να διευκολύνουν την εν λόγω σύνθεση. Τα δεδομένα των επιπτώσεων που υποβάλλονται υπό μορφή εκθέσεων θα πρέπει να συγκρίνονται με τα δεδομένα παρακολούθησης για τον εντοπισμό των ουσιών που προκαλούν τη μεγαλύτερη ανησυχία. Οι επιστήμονες και η βιομηχανία πρέπει να ενθαρρύνονται να ανταλλάσσουν δεδομένα (πίνακας παραμέτρων). Οι μελέτες που αποφέρουν αποτελέσματα τα οποία «προκαλούν έκπληξη» θα πρέπει να επαναλαμβάνονται.
5. Απαιτείται περαιτέρω εργασία για να κατανοήσουμε εάν και πώς μπορούμε να εξαγάγουμε συμπεράσματα από τα δεδομένα περί θηλαστικών για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Πρέπει να εξεταστεί το ενδεχόμενο της χρήσης αντενδείξεων για τον εντοπισμό πιθανότητας οικολογικών κινδύνων και να αξιοποιηθεί η χρησιμότητα προσεγγίσεων «τύπου πρωτεϊνωματικής και μεταβολισμικής» για σκοπούς εκτίμησης κινδύνων. Θα ήταν χρήσιμο να αναπτυχθούν περιπτωσιολογικές μελέτες για τον συνδυασμό δεδομένων περί θηλαστικών και περιβαλλοντικού κινδύνου για μια σειρά ουσιών.
6. Πρέπει να αξιολογηθούν οι επιπτώσεις των μιγμάτων α) φαρμακευτικών προϊόντων της ίδιας κατηγορίας, β) φαρμακευτικών προϊόντων διαφορετικών κατηγοριών και γ) φαρμακευτικών προϊόντων και άλλων μορφών ουσιών. Προσεγγίσεις προτυποποίησης είναι διαθέσιμες από άλλους τομείς και θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για τον σκοπό αυτόν.
7. Για ορισμένα φαρμακευτικά προϊόντα ενδέχεται να είναι χρήσιμη η διενέργεια μακροχρόνιων μελετών σε ρεαλιστικές συγκεντρώσεις έκθεσης και υπό ρεαλιστικές συνθήκες περιβάλλοντος, αν και θα πρέπει να δοθεί μεγάλη προσοχή στον καλύτερο δυνατό τρόπο ερμηνείας των εν λόγω μελετών.
8. Το περισσότερο έργο έχει πραγματοποιηθεί στο υδάτινο περιβάλλον. Είναι πλήρως αιτιολογημένη περαιτέρω εργασία με αντικείμενο τις επιπτώσεις στα επίγεια συστήματα.